Võ Trường Toản quê ở làng Hòa Hưng, huyện Bình Dương, Gia Định (nay là khu vực quận 3 và 10, TP. Hồ Chí Minh), là một nhà giáo nổi tiếng của đất Gia Định vào thế kỷ XVIII. Năm sinh của ông chưa được xác định rõ, nhưng ông qua đời vào ngày 27 tháng 7 năm 1792 (tức ngày 9 tháng 6 năm Nhâm Tý). Ông mang hiệu Sùng Đức, được chúa Nguyễn Phúc Ánh phong tặng để tôn vinh tài năng và đức độ của mình.
Theo sử gia Trịnh Vân Thanh, tổ tiên của Võ Trường Toản vốn là người Hoa, chạy trốn nhà Mãn Thanh sang cư trú ở Đàng Trong. Sau khi công nữ Ngọc Vạn, con gái thứ hai của chúa Nguyễn Phúc Nguyên, kết hôn với vua Chân Lạp Chey Chetta, gia đình Võ Trường Toản đã di cư vào miền Nam và lập nghiệp tại vùng Gia Định.
Sự nghiệp giáo dục và tư tưởng
Cuộc đời của Võ Trường Toản gắn liền với sự nghiệp giáo dục, nơi ông để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Việt Nam. Trong thời kỳ loạn lạc do chiến tranh Tây Sơn, ông từ chối tham gia chính trường, chọn con đường ẩn cư để mở trường dạy học. Khu vực ông từng giảng dạy hiện nay là đình Chí Hòa, nằm trong con hẻm đường Cách Mạng Tháng Tám, quận 10, TP. Hồ Chí Minh.
Theo ghi chép của đại thần Phan Thanh Giản, học trò của Võ Trường Toản lên tới hàng trăm người, bao gồm nhiều nhân vật kiệt xuất trong lịch sử. Trong số đó, Ngô Tùng Châu, Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, và Ngô Nhân Tịnh là những học trò xuất sắc, sau này trở thành danh thần triều Nguyễn. Võ Trường Toản không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn định hình nhân cách, khơi gợi lòng yêu nước và chí khí cho thế hệ sau.
Ông được mô tả là người “học rộng, có tài thao lược và đức hạnh hơn người.” Dù chúa Nguyễn Ánh nhiều lần triệu mời để bàn việc nước và phong chức quan, ông vẫn từ chối, giữ trọn đức tính thanh cao, chuyên tâm đào tạo nhân tài.
Di sản và ảnh hưởng của Võ Trường Toản
Di sản giáo dục của Võ Trường Toản không chỉ dừng lại ở những học trò trực tiếp của ông. Phong cách dạy học và triết lý của ông đã lan tỏa sâu rộng, ảnh hưởng đến nhiều thế hệ trí thức sau này. Những người như Nguyễn Đình Chiểu, Huỳnh Mẫn Đạt, và Phan Văn Trị – dù không trực tiếp là học trò của ông – vẫn thừa hưởng tinh thần sĩ khí và lòng yêu nước từ tư tưởng mà ông khởi xướng.
Sau khi ông qua đời, chúa Nguyễn Ánh đã phong tặng ông danh hiệu “Gia Định xử sĩ Sùng Đức Võ tiên sinh,” thể hiện sự tôn kính và biết ơn đối với một người thầy không chỉ dạy học mà còn rèn đức cho nhiều nhân tài.
Di tích và tưởng niệm
Ban đầu, hài cốt của Võ Trường Toản được chôn cất tại làng Hòa Hưng – nơi ông từng mở trường dạy học. Năm 1852, vua Tự Đức ban chỉ lập đền thờ ông, cùng việc hiến ruộng đất để duy trì việc cúng tế hàng năm. Tuy nhiên, sau khi quân Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ vào năm 1862, hài cốt của ông cùng vợ và con gái được cải táng về xã Bảo Thạnh (Ba Tri, Bến Tre) để tránh nằm trong vùng cai quản của thực dân Pháp.
Khu mộ của Võ Trường Toản, được người dân gọi là “khu mộ ông Hậu Tổ,” hiện là Di tích lịch sử cấp quốc gia (công nhận năm 1998). Trong khuôn viên di tích, ngoài ba ngôi mộ được xây dựng theo dạng voi phục, còn có một nhà thờ nhỏ với kiến trúc đẹp và tượng thờ ông bên trong.
Tên của Võ Trường Toản còn được đặt cho nhiều đường phố, trường học và công trình công cộng trên khắp cả nước, thể hiện lòng tri ân sâu sắc của người Việt Nam đối với người thầy mẫu mực của thế kỷ XVIII.
Tóm lại, Võ Trường Toản là hiện thân của một nhà giáo mẫu mực, người đã đặt nền móng cho truyền thống học thuật và nhân cách cao đẹp của đất Gia Định. Cuộc đời và sự nghiệp của ông không chỉ đóng góp lớn lao cho giáo dục mà còn để lại bài học quý giá về tinh thần yêu nước, đức độ và lòng thanh cao.
